Kolaž Astrita, ministra pravde i požara u objektu IML-a
Tokom jutra 21. novembra, veliki požar zahvatio je Institut za sudsku medicinu Republike Kosovo, inače poznat kao “IML”. Međutim, ovo nije prvi put ove godine da se u institute zapali požar. U martu je požar izbio u ovoj zgradi u kojoj se istražuju posmrtni ostaci, arhive, uzorci i dokazi o sumnjivim smrtima, ubistvima ili sličnim slučajevima. Ovaj institut radi u okviru Ministarstva pravde Kosova.
Požar u zgradi Instituat za sudsku medicinu Kosova
Saopćeno je da su lice mjesta izašli vatrogasci, a Malë Gashi, vođa Kosovske vatrogasne brigade, rekao je: “Izgorjela je zgrada na drugom spratu; neki papiri su izgorjeli u požaru.” Uzroci još nisu poznati. Prema riječima direktora ovog instituta, Ditora Halita, “dvije kancelarije na drugom spratu ove zgrade je zahvatio požar.”
S druge strane, ministarka pravde Albulena Hadžiju je istog dana napisala da „prema početnim procjenama, vatra nije zahvatila ili oštetila posmrtne ostatke, arhive IML ili uzorke“, ističući da uprkos prvim informacijama, uzorci nisu oštećeni. Ministrica je dodala da bi voljela da ljudski faktor nije uzrokovao ovaj požar. Ovaj veoma važan institut kosovskog imena nekoliko puta je prozivan zbog brojnih skandala i nepravilnosti. Samo tokom 2023. godine kažnjen je sa 6.000 eura zbog neadekvatnih uslova rada, a ovo nije jedina kazna koju je ovom institutu izrekao Inspektorat rada Kosova.
Nepravilnosti, zagonetke i prekršaji u ovoj instituciji nisu ništa novo. Prema nalazu Inspektorata rada, prostorije mrtvačnice nemaju ventilaciju; štaviše, leševi su fizički nošeni zbog nedostatka adekvatne opreme za njihov transport. Nalazi ovog inspektorata pokazu strašnu problematiku zbog nepoštivanja normi sanitacije i adekvatne higijene u okviru instituta.
Novinar Besnik Krasniqi je, na dan kada se ovaj institut zapalio u novembru, na svom Fejsbuk nalogu napisao da je revizor pronašao 450 nedovršenih obdukcionih izveštaja, od kojih je većina bila za ubistvo, kao i da je u pismu radnika instituta navedeno da su ovi slučajevi namjerno odloženi. Krasniqi je ovaj institut opisao kao jednu od najkriminalnijih institucija na Kosovu. Novinar je pojašnjenje započeo navodeći kao primjer slučaj mlade djevojke po imenu Blerta, kojoj je, iako je ostala nepokretna u nesreći, institute njeno oštećenje okarakterisao kao „laku tjelesnu povredu“, zbog čega je vozač koji je izazvao nesreću kažnjen kaznom od samo 200 eura.
“Blerta je nepokretna i bila je žrtva Instituta za sudsku medicine – jedne od najkriminalnijih institucija koje Kosovo ima. Ostala je nepokretna u nesreći, ali je doktor instituta, koji je jedno vrijeme bio i dekan Medicinskom fakultetu, u izvještaju napisao da je zadobila “laku tjelesnu povredu”. Sudija je na osnovu ovog izvještaja osudio vozača koji je izazvao nesreću na kaznu od 200 eura. Supervještačenje je kasnije zaključilo da je riječ o “ozbiljnoj povredi”, toliko teškoj da Blerta više nije mogla hodati na nogama. Nakon supervještačenja, podignuta je optužnica protiv ljekara koji je sačinio lažni izvještaj o djevojčici i protiv sudije koji na osnovu te prijave vozača nije odveo u zatvor. Optužnica protiv njih dvojice je brzo odbačena uz obrazloženje da se ne može dokazati da su to učinili namjerno ili da su od nečega imali koristi. Ovako je nepravedna naša pravda”, napisao je između ostalog.
Besnik je nastavio rekavši da, kao rezultat namjerne neaktivnosti ovog instituta, još uvijek nije razmotreno više od 100 kliničkih pregleda žena koje su bile žrtve fizičkog i seksualnog nasilja. Novinar je naveo da su degradirani ili uništeni čitavi uzorci kako bi počinioci zločina van instituta bili amnestirani, a zaposleni i rukovodioci u institutu se obogatili, nagovještavajući da govori o korupciji u vršenju službe.
“Blerta nije jedina žrtva. Najveće žrtve su oni koji su ubijeni. Revizor je u institutu pronašao oko 450 nedovršenih obdukcionih nalaza, većinom zbog ubistava. U pismu pojedinih radnika Instituta navodi se da su mnogi od ovih slučajeva namjerno odugovlačeni, da ne bi dobili epilog, jer od epiloga zavisi i odluka suda o kriminalcima, u čiju korist rade ljudi u Institutu. Isto se desilo i sa više od 100 kliničkih pregleda, uglavnom za žene koje su bile izložene fizičkom i seksualnom nasilju. U mnogim slučajevima uzorci su degradirani ili potpuno uništeni tako da se kriminalci izvan instituta mogu amnestirati, a oni unutra obogatiti. Prošlo je dosta vremena od kada je pismo stiglo na adrese najviših državnih institucija. Nažalost, nikakve akcije nisu uslijedile.”, napisao je novinar Krasniqi.
“Zbog toga danas kriminalci izvan i unutar instituta imaju razloga da slave, da se raduju plamenu dima. Jer se i ono malo svjedočenja protiv njih pretvara u pepeo”, dodao je on, reagujući tako nekoliko sati nakon vijesti o požaru u kosovskom Institutu za sudsku medicinu.
Mnogi građani požar u ovom zavodu povezuju sa smrću jednog mladog aktiviste. Dana 5. novembra 2016. godine objavljeno je da je mladić preminuo u pritvorskom centru u Prizrenu. To je bio aktivista pokreta Samoopredjeljenje, Astrit Dehari, tada star 26 godina, koji je tamo boravio punih 68 dana pod sumnjom da je zajedno sa drugim aktivistima bacio granate na kosovski parlament.
Astrit Dehari, aktivista Vetvendosja koji je pronađen mrtav sa 26 godina u zatvoru
Tada su i Kosovska policija i Tužilaštvo u Prizrenu dali oprečne izjave. Kao da to nije dovoljno, bivši glavni tužilac Prizrena Sylë Hoxha rekao je da Dehari imao ‘tragove na vratu’. Njegova smrt se dogodila pod sumnjivim okolnostima. Za manje od 24 sata, Pokret Samoopredjeljenja nazvao je njegovo hapšenje rezultatom izmišljenog uzroka i da je Astritova smrt bila i ostaje institucionalna odgovornost. Deharovi roditelji su ostali pri istim tvrdnjama sedam godina. Isto važi do danas. Kada je obavljen nalaz Deharove obdukcije, tužilac Syla je izjavio da je aktivista preminuo od posljedica gušenja.
Pokret Samoopredjeljenja tokom ovih sedam godina kontinuirano je napadao vladu tokom čijeg mandata je Dehari pronađen mrtav, koristeći različita sredstva. Počevši od tadašnjeg premijera Ramusha Haradinaja, ministra pravde tog kabineta Dhurate Hoxhe, pa do tužioca koji se bavio slučajem Sylë Hoxhaja. Institucije i pristalice ove vlasti u to vrijeme imale su jasne tendencije da podrže narativ da je Astrit izvršio samoubistvo; s druge strane, porodica, drugi aktivisti i glavni ljudi stranke napali su tadašnju vlast narativom da su ubili 26-godišnjeg mladića i da kriju dokaze koji pokazuju da Astrit nije izvršio samoubistvo. Astrit je bio na posljednjoj godini studija na Medicinskom fakultetu. Bio je oženjen i sa suprugom čekao dijete. Od trenutka njegove smrti do sada, gotovo ništa nije urađeno da se razjasni njegova sudbina.
Kći Astri Dehar, Arsa, rođena je nekoliko mjeseci nakon njegove smrti
8. decembra 2022. dokazi o slučaju Dehari, koji su bili pohranjeni u ovom institutu, nestali su, skoro tri godine nakon što je Kurtijeva vlada već bila na vlasti i nakon što je imenovan ministar pravde iz Samoopredjeljenja, stranke u kojoj je i sam Dehari bio aktivista.
Prema riječima Tome Gašija, porodičnog advokata, vjeruje se da je tragični incident koji uključuje smrt mladog aktiviste daleko od slučajnosti. Gashi tvrdi da su odgovorne strane ovog gnusnog čina niko drugi do pomno koordinisane kriminalne organizacije. Ministar Hadžiu je rekao da „Sinoć u kasnim satima, obzirom na osjetljivost slučaja, obavješten sam da su uzorci Astri Dehara nestali iz laboratorije. Obavijestio sam vršioca dužnosti glavnog tužioca, Besima Keljmendija. Uzorci u ovom slučaju sadržavali su 15 epruveta krvi i jednu epruvetu s uzorkom urina.
Nije izostala reakcija građana na to kako su dokazi mogli nestati upravo kada je stranka u kojoj je Dehari bio aktivista bila zadužena za vladu zemlje i Ministarstvo pravde. Na sedmu godišnjicu Deharove smrti, ministar pravde Haxhiu je na svojim društvenim mrežama napisao da je za postizanje pravde potrebna volja pravosudnih organa. Zbog toga je ministra intervjuisalo Specijalno tužilaštvo. Nije stao na tome, komentarišući nakon intervjua:
“Nije prvi put da tako nešto govorim. Postavlja se pitanje zašto je tužilac reagovao sada, a ne tada? Da li je specijalni tužilac na isti način reagovao na izjave državnih zvaničnika koji su rekli da je Astrit Dehari izvršio samoubistvo? Da li je brzo reagovao na nezakonite radnje odgovornih zvaničnika u slučaju Dehari? Tokom ovih godina dogodilo se nekoliko epizoda, ali tužilac nije pokazao isti žar”, rekao je Haxhiu.
U međuvremenu, američki Stejt department saopštio je da je istraga i dalje u toku.
“Istraga o smrti aktiviste stranke Samoopredjeljenje 2016. godine Astrita Deharija je u toku. Dehari je uhapšen zbog sumnje da je učestvovao u napadu na Skupštinu Kosova. Vlasti su istraživale da li je Dehari izvršio samoubistvo, a članovi njegove porodice i predstavnici stranke Samoopredjeljenje tvrde da je ubijen zbog svog političkog aktivizma” – piše američki Stejt department.
Svake godine pokret Samoopredjeljenje organizuje odavanje počasti i nekoliko aktivnosti kako bi obilježio godišnjicu smrti Astri Dehar. Mnogi aktivisti idu i učestvuju u ovim aktivnostima, ali ne izražavaju sumnju zašto je Deharov dokaz izgubljen za vrijeme mandata stranke kojoj je on služio kao aktivista, niti zašto se ti dokazi uvijek nazivaju “izgubljeni”, a ne “ukradeni“ ili „uništeni“, jer nisu mogle biti izgubljeni osim ako ih je neko uzeo ili ukrao.
Premijer Kurti i Astritov otac odaju počast na godišnjicu njegove smrti 
Astritovu ćerku, Arsu, koja je rođena nekoliko meseci nakon njegove smrti, fotografisao i objavio pokret Vetëvendosje 
Ministarka pravde na Kosovu, Albulena Haxhiu, pali svijeću za godišnjicu Astritove smrti 
Kurti i Astritovi roditelji odaju počast 5. novembra
Duge kolone mladih ljudi i aktivista Vetëvendosje obilaze Astritov grob
5. novembra
